Velika pošast spustila se na zemlje južne Francuske 1209. godine. Oklopljena, krvi žedna, armada od tridesetak hiljada konjanika i pešadinaca, poklopila je pitome krajeve Langdoka i Provanse. Glavni udar je došao iz pravca severne Evrope, gde su uspešno regrutovani surovi tevtonski ratnici, profesionalni pljačkaši i fanatici svih mogućih vrsta. Pustošeći sve pred sobom, pljačkajući i ubijajući bez milosti, ova vojska je odgovorna za jedini krstaški rat koji se dogodio u samoj Evropi.
Ostali su bili usmereni ka Jerusalimu, izuzev Četvrtog krstaškog rata, 1204. godine, koji je došao do bogatog Konstantinopolja. Katolička braća u Hristu shvatila su da je lakše i profitabilnije opljačkati impresivnu prestonicu Vizantije nego tući se, u neizvesnim bitkama, sa islamskim ratnicima. Kao i uvek u sličnim situacijama, fanatična ideja i ogromna količina netolerancije spojile su se sa čovekovom sklonošću ka pljački i sve je bilo spremno za još jedan neslavan trenutak istorije.
Pojava bogumila
Kako je uopšte došlo do ovog “evropskog” krstaškog rata? Oblast koja se poklapa sa teritorijom današnje južne Francuske, bila je, na početku 13. veka, poznata pod imenom Langdok. Imala je svoju nezavisnost, oličenu u kneževskoj vlasti, svoj jezik, kulturu i razvijene političke institucije, u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima politike. Ono što je, međutim, bilo mnogo značajnije jeste stepen kulturnog razvoja. Ukoliko stavimo Vizantiju po strani, kultura Langdoka bila je najnaprednija i najsuptilnija u hrišćanskom svetu. Vladao je visok stepen verske tolerancije, nasuprot mračnom fanatizmu koji je harao ostalim delovima Evrope.
Langdok je imao dosta zajedničkih osobina sa Vizantijom. Kopnena i pomorska trgovina otvorila je gradove u kojima je, pored trgovine, cvetala i velika razmena naučnih i umetničkih dostignuća. Učenje je bilo visoko cenjeno, što nije bio slučaj u severnoj Evropi. Na dobrom glasu bili su filozofija, poezija i retorika, sa podjednakom pažnjom proučavani su, pored latinskog, grčki, hebrejski i arapski jezik. U gradovima kao što su Linel i Narbona, postojale su škole posvećene kabali, drevnoj ezoterijskoj tradiciji judaizma.
Kao što će se pokazati u budućim vekovima, kulturna i verska tolerancija dolaze do izražaja mnogo ređe nego što bi to trebalo da se događa. Stoga, napor ovih ljudi da izgrade otvorenu društvenu svest moramo poštovati. Čak je i njihovo plemstvo bilo pismeno i učeno, u vreme kad većina severnjačkih plemića nije umela ni da se potpiše. U to doba, na jugu Francuske, počeo je da niče kult dame, misteriozne, idealizovane žene kojoj trubaduri recituju poeziju i koja osvaja srca hrabrih vitezova. Posle više vekova sirovog odnosa prema ženama, posle stotina godina života u blatu i mulju, straha za svaki sledeći dan, prvi put se na Zapadu rađa jedno suptilnije shvatanje života. Odnos muškarca i žene počinje da se reflektuje u umetnosti i zbog toga postaje stilizovaniji i prefinjeniji. Jedna krhka biljka zemaljske ljubavi pokušala je da se razvije ispod ogromnog stabla dogme.
U toku prvih dveju decenija 12. veka, 200 godina pre nego što se ovaj krstaški pohod dogodio, dokazano je prisustvo bogumilskih misionara u Italiji, Francuskoj i zapadnoj Nemačkoj. Bogumili, na neki način preteče katara, kretali su se na Zapad, bežeći od progona, i nisu prestajali sa svojim verskim aktivnostima ni u novim zemljama. U Orleanu im je uspelo da preobrate nekoliko plemićkih porodica, čak i neke sveštenike, među njima i jednog savetnika kralja Roberta i ispovednika kraljice. Kralj je otkrio jeretike i osudio ih, te su oni 28. decembra 1022. godine spaljeni. Ovaj datum je bitan, jer su to prvi jeretici na Zapadu koji su umrli na lomači, odnosno prvi za čiji plamen imamo podatke.
Rat između dva „Boga“
Postoji više različitih imena za pojavu jeresi u tkivu evropskog hrišćanstva tog perioda. Kod nas, na Balkanskom poluostrvu, bila je poznata kao bogumilska jeres. Prelaskom na Zapad, pojavljuju se u igri nova imena. Godine 1165. bili su osuđeni na jednom crkvenom saboru u Langdoku, u gradu Albi. Oni sami su u Albiju imali jak centar, te odatle potiče termin albižani ili albigenzi. U drugim prilikama bili su nazivani katarima. Termin potiče od grčke reči katharos, što znači čist. Prema raspoloživim podacima, ovaj termin ulazi u upotrebu od 1163. godine. Zajednice iz Provanse i Langdoka bile su grupisane u četiri biskupije i temin „Katarska crkva“ postoji na dokumentima iz tog vremena. Izgleda da je 1167. godine održan sabor u blizini Tuluza. S obzirom na to da je crkva gledala sa jednakom odbojnošću na sva učenja koja su različita od hrišćanske dogme, dešavalo se da budu prozivani imenima mnogo starijih jeresi, kao što su arijanska, markionska i manihejska.
Šta je bila suština njihovog učenja? Koji su bili razlozi nastajanja novog pogleda na spiritualnu suštinu čoveka? Katarizam je bio dualistička jeres istočnjačkog porekla. Neki od osnovnih postulata u koje su verovali bogumili i ovde su prisutni: postojanje dva Boga, dobrog Boga, odgovornog za transcedentalni svet, i zlog Boga, tvorca materijalnog sveta, sveta materije koja je nečista u metafizičkom i etičkom smislu. Venčanje, krštenje, pričest i ispoved su beskorisni. Katarski dualizam predstavlja srž njihovog učenja. Sva hrišćanska misao može, u krajnjem slučaju, da se shvati kao dualistička, jer je zasnovana na sukobu i tenziji između dva principa, između dobra i zla, duha i tela, svetla i tame.
Ali, katari su ovo shvatanje pomerili mnogo dalje. Po njihovom učenju, univerzumom besni nemilosrdni rat, ne samo između dva nepomirljiva načela, kao što su dobro i zlo, na primer, već rat između dva Boga, potpuno autentična i samosvojna. Hrišćanstvo obožava jednog vrhovnog Boga, čiji je protivnik, Lucifer, u krajnjoj liniji podređen Bogu, bez mogućnosti da preokrene tok metafizičke utakmice i na kraju trijumfuje. Za katare, jedno od ova dva vrhunska bića, onaj „dobri“ Bog, potpuno je bestelesan, on je biće ili princip čistog duha, neokaljan ni atomom prljave i trule materije. On je Bog ljubavi. Ali, ljubav nije spojena sa moći, dok je materijalni svet izraz moći. Za njegovu egzistenciju ne može da bude odgovoran Bog ljubavi. Za materijalni svet i sve nas u njemu odgovoran je Bog zla, Bog uzurpator, ili, kako su ga katari zvali, Rex Mundi, Kralj sveta. Sva materija je istinski zla i on je njen tvorac.
Ovde su katari pronašli, na određen način, odgovor na večito moralno pitanje koje je mučilo razne umove kroz istoriju, uključujući i Dostojevskog. Zašto je Bog stvorio zlo, kako to da zlo postoji čak i kao mogućnost? On ga, po katarima, nije ni stvarao. Onaj dobri Bog nije odgovoran za postojanje zla u svetu. Katari smatraju da je svrha čovekovog života na zemlji prevazilaženje materije, trajno odbacivanje bilo čega povezanog sa načelom moći i, samim tim, dostizanje jedinstva sa načelom ljubavi. Oni su prihvatili učenje o reinkarnaciji, slično Pitagori i indijskim filozofima, i priznavali slobodu žena da postanu sveštenice. Propovednici katarskih verskih skupova bili su oba pola, što nije mala stvar kad znamo na kakvim patrijarhalnim temeljima je hrišćanska crkva sazidana.
O organizovanoj crkvi katari su mislili sve najgore. Odbacivali su pravovernu, katoličku crkvu i odricali osnovanost celoj crkvenoj hijerarhiji, svim zvaničnim i proklamovanim posrednicima između čoveka i Boga. U srži ovog stava ležalo je jedno značajno katarsko načelo. To je odbacivanje dirigovane, kontrolisane vere, onakve kakvu je crkva zahtevala, odbacivanje kontrole dubokog ljudskog osećanja, kakva je vera, od strane birokratizovanog, profesionalnog aparata. Umesto „veri“ shvaćenoj na taj način, katari su težili neposrednom i ličnom saznanju, nekoj vrsti mističkog iskustva iz prve ruke. Oni su to iskustvo zvali gnosis, od grčke reči koja označava znanje, i za katare je taj trenutak imao neprevaziđenu moć duhovne spoznaje i bio u prednosti nad svim dogmama i hijerarhijama. Ako znamo da su katari imali ovakav odnos prema procesu spiritualizacije, ako znamo da je neposredan dodir sa Bogom jedini pravi dodir, i ako znamo da svi posrednici u kontaktu sa Duhom, sveštenici, biskupi i sva crkvena vlast postaju suvišni, onda ne treba da nas čudi zlehuda sudbina koja ih je sačekala iza ugla.
Hram pod zvezdanim nebom
U očima rimske crkve, katari su počinili ozbiljne jeresi, smatrajući materijalnu kreaciju, zbog koje je Isus Hrist umro, suštinskim zlom i nagoveštavajući da je njihov Bog, čija je “Reč” stvorila svet “u početku”, bio uzurpator. Njihova najozbiljnija jeres bio je, nema sumnje, njihov stav prema samom Isusu. Pošto je materija autentično zla, katari su odricali da je Isus mogao učestvovati u materiji, ovaplotiti se u telu čoveka i još uvek biti Sin Božji. Neki katari su smatrali da je on bio potpuno bestelesan, priviđenje, biće čistog duha koje, prema tome, nije ni moglo biti razapeto. Većina katara je na njega verovatno gledala kao na proroka, ne različitog od bilo kog ljudskog bića, slično kako na njega danas gledaju muslimani.
Hrist je bio smrtno biće koje je, zbog principa ljubavi i iskupljenja, umrlo na krstu. Katari su odricali značaj raspeća, smatrali su da u njemu nema ničeg ni mističnog niti božanskog. Bili su pristalice života ispunjenog krajnjom posvećenošču i jednostavnošću. Prezirući crkve, izvodili su svoje obrede i službe na otvorenom, ili u bilo kakvoj dostupnoj zgradi: štali, kući, gradskom domu… Posebno dragi su im bili obredi pod zvezdanim nebom, kada se čovek sjedinjuje sa večitom i bezvremenom tajnom vasione. Smatrali su da jedno sveto, religiozno zdanje ne čine cigle i skupoceni svećnjaci, već stanje duha ljudi koji su u njemu. Po onome što znamo, upražnjavali su i neku formu meditacije. Bili su strogi vegeterijanci. Po svemu sudeći, želeli su da svojoj veri daju zanimljiv i iskren oblik, neopterećen pravilima tadašnjeg ponašanja.
Papa Inokentije III, novembra 1207. godine, objavio je krstaški rat katarima, obraćajući se prvenstveno velikašima sa severa, vojvodi burgundskom i grofovima od Bara, Nevera, Šampanje i Bloa. On ih je osvojio obećanjem da će im posle pobede pripasti posedi katarskih plemića. I sam francuski kralj je veoma raspoložen da svoju vlast proširi na jug. Prvi rat je trajao od 1207. godine do 1229. godine, i u njemu je stradala većina katara. Borbe su se vodile i u kasnijim decenijama. Katarska crkva je u Francuskoj ugašena oko 1330. Razaranja su bila neverovatna. Samo u gradu Bezijeu najmanje petnaest hiljada muškaraca, žena i dece je preklano. Mnogi od njih su ubijeni u crkvi, u koju su se sklonili bežeći pred raspomamljenom vojskom Hristovog zemaljskog namesnika. Poznata je priča da je, kao odgovor na pitanje kako će znati ko su jeretici, a ko pravoverni, Dominik de Guzman, jedan od vođa te klanice odgovorio: “Poubijajte sve, Bog će prepoznati svoje”. Posle Bezijea, pali su Perpinjan, Narbona, Karkasona i Tuluz.
Jedan od najvećih poznavalaca religijske istorije, Mirča Elijade, u svojoj trotomnoj knjizi „Istorija verovanja i religijskih ideja“ ovako sumira ove nesrećne događaje: „Zlosrećni »krstaški rat protiv Albižana« značajan je iz više razloga. Ironijom istorije, on je bio jedini pobedonosni krstaški rat. Imao je znatne političke, kulturne i religijske posledice. Ujedinjenje i širenje francuskog kraljevstva njegovo su delo, kao što su njegovo delo i propast južnjačke civilizacije. Što se tiče posledica u oblasti religije, najteža među njima bila je sve veća i sve opasnija moć inkvizicije. Smestivši se u vreme rata u Tuluzu, inkvizicija je primorala sve žene starije od 12 godina i sve muškarce koji su imali više od 14 godina da se odreknu jeresi. Tuluški sinod iz 1229. godine zabranio je posedovanje Biblije na latinskom ili na domaćem jeziku. Jedini dozvoljeni tekstovi bili su brevijar, Psaltir i Bogorodičin molitvenik, svi na latinskom. Malobrojne Albižane koji su se sklonili u Italiju, na kraju su otkrili agenti inkvizicije koja je vremenom uspela da se ustoliči u svim zemljama zapadne i srednje Evrope“.
Kao i mnogo puta u istoriji, pre i posle ovog događaja, silom je ugašen alternativni način verskog razmišljanja…
D.Putnik